
خوی خانلیغی
آردینی اوخو/ Ardını oxu
خوی خانلیغی
تبریز خانلیغی – اون سککیزینجی عصرین اورتالاریندا کئچمیش تبریز بیگلربیگلیگینین مرکزینده تبریز خانلیغی یارانیر. خانلیغین اساسینی دونبولی طایفاسیندان اولان امیراسلان خان قویموشدور. خانلیغین مرکزی ده تبریز شهری اولموش، خوی، ناخچیوان، قاراداغ، سراب و ماراغا خانلیقلار ایله سرحدلنمیشدی. امیراسلان خان قیسا بیر زاماندا تبریز، خالخال، اردبیل و آذربایجانین بیر سیرا جنوب ایالتلرینی اؤزونه تابئع ائدیر.تبریز اوغروندا موباریزهیه قوشولانلارین چوخ اولماسی بو شهره تئز-تئز هوجوملارا، شهرین الدن-اله کئچمهسینه سبب اولور. نادر شاهین قارداشی اوغلو ابراهیم میرزه گوجلو اوردو ایله تبریزه هوجوم ائدهرک شهری اله کئچیریر. لاکین مشهد و ایصفاهاندا باش وئرمیش عوصیان خبرینی ائشیدیب مشهده قاییدیر و دؤیوش زامانی هلاک اولور.
بوندان سونرا فتحعلی خان افشار تبریزی توتور و شهرین ایدارهسینی نجفقولو خان دونبولییه تاپشیریر.اورمیه خانلیغینین سوقوطوندان سونرا تبریز تام موستقیل خانلیغا چئوریلیر. 1780-جی ایلده ایسه خانلیغین فعالیتینه سون قویولماقلا اراضیسی خوی خانلیغینا بیرلشدیریلیر.
اورمیه خانلیغی (اینگیلیسجه: Khanate of Urmia ) ؛ 1747 و 1868/1869-جو ایللر آراسیندا، مرکزی اورمیه شهری اولماقلا، آذربایجانین غربینده یئرلشمیش ان نوفوذلو خانلیقلاردان بیری.
اراضیسی: خوی و ماراغا خانلیقلاری، عثمانلی ایمپراتورلوغو ایله حودودلانیردی.
مرکزی: اورمیه
خانلاری: فتحعلی خان افشار (بیر چوخ منبعلرده – فاتح علی خان)، علی خان، ایمامقولو خان، امیراسلان خان افشار، محمدقولو خان.
میرات – ساتیریک درگی
مزهلی — هفتهلیک ایجتیماعی، سیاسی، ساتیریک درگی. هاشم بیگ وزیرووون رئداکتورلوغو ایله چیخیردی.
"مزهلی" درگیسی 1914-جو ایلین دئکابرین 27-ده نشره باشلامیش، 1915-جی ایل اوکتیابرین 17-ده نشرینی دایاندیرمیشدیر. درگی باکیدا آذربایجان تورکجهسینده نشر ائدیلیردی. درگینین اساس ماتئریاللارینی رئداکتور اؤزو یازیردی. 25-جی سایینا کیمی ناشیری و رئداکتور هاشم بیگ وزیروو، 25-37 سایلاریندا مووقّتی مودیری ه.قاسماوو، سونرا ایسه یئنیدن مودیر و ناشیری ه.وزیروو اولموشدور. هاشم بیگ وزیروو "کئفیم گلنده" سرلؤوحهلی "بیریسی" ایمضالی فئلیئتونلار ایله مشهور اولموشدور. "مزهلی"نین 42 نؤمرهسی چاپدان چیخمیشدیر.[1]
"کئیفیم گلنده" عومومی باشلیغی آلتیندا یازدیغی فئلیئتونلار اوخوجولار آراسیندا گئنیش یاییلمیشدی. درگیده یالانچی موللالار، فیریلداقچی حاجیلار، مشدیلر، پولپرست، اؤزگه مالیندا گؤزو اولان آداملار کسکین تنقید اولونوردو. "مزهلی" درگیسی دا اساس تنقید اوصولونو "موللا نصرالدین"-ه بنزهدیردی. ظارافات، سؤزو ائیهاملا دئمک اساس تنقید اوصولو ایدی. موحاریبه دؤورونون ضیدیّتلی مسلهلری ده درگیده اؤز عکسینی تاپیردی.
"مزهلی"نین ایدئیا- ایجتیماعی مسلکی و قاباقجیل مؤوقئعیی ایلک سایینداکی پروقرام سجیّهلی "یولوموز" مقالهسینده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. "مزهلی"-ده ع.نظمی، ع.غمکسار، ج.عسگرزاده، ع.مذنب، ه.رازی، ب.سیدزاده و ب. ایشتیراک ائتمیشلر. ع.عظیمزادهنین درگی اوچون چکدیگی 100-دن آرتیق کاریکاتورادا "موللا نصرالدین" درگیسینین عنعنهلری تبلیغ ائدیلمیشدیر. "مزهلی" ایمپئریالیست موحاریبهسینین تؤرتدیگی دهشتلری، ایجتیماعی عدالتسیزلیگی، قادین حوقوقسوزلوغونو ایفشا ائتمیش، مطبوعات، ادبیات، تئاتر مسلهلرینی ایشیقلاندیرمیش، ساوادسیزلیغین لغوی و آنا دیلینین صافلیغی اوغروندا موباریزه آپارمیشدیر. "موللا نصرالدین" ادبی اوسلوبو ایله یازیلمیش "سیاحتنامه چاققولو بیگ" و "قاراباغ سیاحتنامهسی"-نده ایجتیماعی حاقسیزلیق تنقید اولونموشدور.
[1] شاهوئردییئو آ.ب. آذربایجان مطبوعاتی تاریخی."تحصیل" نشریاتی، 2006 ص 248
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان فیلسوفو؛ فضلالدین خونجی
فضلالدین خونجی – اصلاً آذربایجانین خونج شهریندن اولان، 1194-جو ایلده دوغولموش فیلوسوفدور.
یاشاییشی
اونون حاقیندا ان قیمتلی ایلک منبع اؤز شاگیردی ابن ابی اصیبعهنین "طبیبلر طبقهلری بارهده خبرلرین قایناقلاری" کیتابیدیر. عرب عالیمی آذربایجان فیلوسوفونا رغبتینی ایفاده ائدهرک یازیر: "افضلالدین خونجی بیلیکلی باشچیدیر، کامیل دوشونندیر، عالیم و فیلوسوفلارین جنابیدیر". او، قاهیرهده، داها سونرا میصیرده اوزون مودت یاشاییب، اوردا دؤولت ایشلرینده چالیشیب. عؤمرونون سون واختلاریندا میصیرین و اونون ایالتلری نین باش قاضیسی وظیفهسینی توتوب. بو حاقدا تاریخچی جلال الدین سیوطینین "میصیرو قاهیره خبرلرینه دایر" اثرینده قئید ائدیلیب. قاهیرهده وفات ائدیب و اوردا شاگیردلری طرفیندن قرافه قبریستانلیغی دفن ائدیلیب.
آذربایجان فیلسوفو: محمود شبستری
آذربایجان فیلوسوفو، سراج الدین اورموی
آذربایجان فیلسوفو: تاجالدین محمد اورموی
تاجالدین محمد حسن اوغلو اورموی (1177-1255) — آذربایجان فیلوسوفو، حوقوقشوناس و ایلاهیاتچی.
دبستان (درگی)
"دبستان" (درگی) — آذربایجان و ایسلام دونیاسیندا ایلک اوشاق درگیسی
حاقیندا بیلگی
"دبستان" معاریفچی درگیسی باکیدا 16 آپرئل 1906-جی ایلده آذربایجان تورکجهسینده نشره باشلادی. درگی اوّل علی ایسگندر جعفرزاده ایله محمدحسن بیگین مودیرلیگی و ناشیرلیگی ایله نشر ائدیلیردی.
آذربایجاندا آنا دیلینده موستقیل اوشاق مطبوعاتینین یارانماسی علی ایسگندر جعفرزادهنین آدی ایله باغلیدیر. درگینین 1906-جی ایلده 18 نؤمرهسی، 1907-جی ایلده 7 نؤمرهسی، 1908-جی ایلده ایسه 2 نؤمرهسی چیخمیشدیر.
"دبستان" مجموعهسینین باشیندا بئله بیر بیانات واردی:
" موتعلّیملره (شاگیردلره) مخصوص ایکی هفتهده نشر اولونان و ابناء - میلّتیمیزین ترقّی و تکامولونه خیدمت ائدن مصوّر (رسملی، شکیللی) تورک درگیسیدیر. "
"مودئرن آوروپا قزئت فورماسینی ایلک دفعه ایرانا گتیرن م.ا.رسولزاده اولموشدور".
آذربایجان ساتیریک ژورنالی
ویکیپئدییا، آچیق ائنسیکلوپئدییا
حاقّیندا معلومات
"آذربایجان" ژورنالینین بیرینجی نؤمرهسی 1906-جی ایل دئکابرین 6-دا تبریزده چیخمیشدیر. ژورنال "موللا نصرالدین" عنعنهلرینی داوام ائتدیرن مجموعهلردن بیری اولوب. م.س.اوردوبادی یازیر:
ستّارخان "آذربایجان" ژورنالینین بیرینجی نؤمرهسینی گؤردوکده: "بو گون آذربایجان خالقینین میلّی بایرامیدیر" دئمیش و آغلامیشدی".
حقیقتاً ده ژورنالین نشری و فعالیتی بیلاواسیطه ستّارخانین آدی ایله باغلیدیر. همین ژورنال1907-جی ایلین سئنتیابرینادک داوام ائتمیش و ایران آذربایجانینین "موللا نصرالدین"-ی آدینی قازانمیشدی.
دیریلیک - آذربایجان تورکلرینین میلّی وارلیغینی قورویوب ساخلاماق اوغروندا موباریزه آپاران درگی. 1914-جو ایل سئنتیابر آیینین 16-دان 1916-جی ایلین اورتالارینا کیمی چاپ اولونموش سیاسی تورک مجموعهسی.
"دیریلیک" درگیسی 1914-جو ایلین سئنتیابر آیینین 16-دا مطبوعات فعالیتینه باشلامیشدیر. بو درگی میرزه بالا محمدزادهنین یازدیغی کیمی، هم ده سیاسی بیر تورک مجموعهسی ایدی. 1914-جو ایلده 8، 1915-جی ایلده 9، 1916-جی ایلده ایسه 7 نؤمرهسی چاپ اولونموشدور. 1916-جی ایلین اورتالاریندا نشری دایاندیریلمیشدی.